Θα μας απασχολήσει: α) ιδεολογικοπολιτική συμπεριφορά των κατοίκων των Νομών Κιλκίς, Στρυμόνος και Χαλκιδικής προπολεμικά, β) σύνθεση του πληθυσμού σε σχέση με την καταγωγή της, αναλογία ντόπιων-προσφύγων και οι διαφορετικές καταβολές των προσφύγων και γ) πολιτική του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ απέναντι στις διαφορετικές ομάδες του πληθυσμού στη διάρκεια της κατοχικής περιόδου.
Α) Τα αποτελέσματα των εκλογών της 26ης Ιανουάριου 1936 αποτελούν την τελευταία καταγραφή των πολιτικών τάσεων στην περιοχή.
Με βάση λοιπόν τα αποτελέσματα των εκλογών του 1936 παρατηρούμε τα εξής: α) ιδιαίτερα αυξημένη παρουσιάζεται επιρροή της αριστερός, δηλαδή του υποστηριζόμενου από το ΚΚΕ Παλλαϊκού Μετώπου και του αριστερού Αγροτικού Κόμματος τόσο στο Κιλκίς όσο και στη Νιγρίτα. Αξιοσημείωτο είναι το ποσοστό της αριστεράς στην πόλη της Νιγρίτας (49,15%). αύξηση της επιρροής της αριστερός στην περιοχή τη δεκαετία του ’30 οφείλεται τόσο στη γενικότερη στροφή μερίδας των βενιζελικών προσφύγων προς την αριστερά , όσο και στη ριζοσπαστικοποίηση των καπνεργατών που απασχολούνταν κυρίως στην περιοχή της Νιγρίτας . ( Η περιοχή της Νιγρίτας ήταν τρίτη σε παραγωγή καπνού σε ολόκληρη την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη ). Αντίθετα, στη Χαλκιδική η επιρροή της αριστεράς ήταν από μικρή έως ανύπαρκτη. β) Τα βενιζελικά κόμματα κινούνται κοντά στον πανελλαδικό μέσο όρο με αυξημένα ποσοστά στο
κατοικούμενο κατεξοχήν από Πόντιους Κιλκίς και μειωμένα στη Νιγρίτα, ενώ αντίστοιχα
τα αντιβενιζελικά κόμματα που στήριζαν βασικά οι γηγενείς Μακεδόνες και οι πρώην νομάδες κτηνοτρόφοι Σαρακατσάνοι παρουσιάζουν αυξημένα ποσοστά στη Νιγρίτα και τη Χαλκιδική και μειωμένα στο Κιλκίς.
Β ) Όσον αφορά τη σύνθεση του πληθυσμού με βάση την καταγωγή του, έχουμε την εξής εικόνα: α)
στο Νομό Κιλκίς εγκαταστάθηκαν κυρίως πρόσφυγες από τον Αν. Πόντο που κατέφυγαν στην Ελλάδα μέσω του ρωσικού Καυκάσου και γι’ αυτό ονομάζονταν συνήθως Καυκάσιοι. Οι Καυκάσιοι Πόντιοι φαίνεται πως είχαν ευνοηθεί από τα μέτρα των Μπολσεβίκων στη Σοβιετική Ένωση και ήταν γενικά πολύ δεκτικοί στις αριστερές ιδέες. Αλλες ομάδες του πληθυσμού ήταν οι Σαρακατσάνοι, οι Πόντιοι πρόσφυγες του Δ. Πόντου, κυρίως τουρκόφωνοι Μπαφραλήδες και Σαμψούντιοι, και οι Βλάχοι. Ως προς την πολιτική τους ένταξη ήδη από τον πρώτο γύρο του Εμφυλίου Πολέμου είναι χαρακτηριστική διατύπωση ενός εγγράφου της ΠΕ Κιλκίς του ΚΚΕ:
«ο αγώνας μας εδώ παίρνει το χαρακτήρα μεταξύ όλων των άλλων στοιχείων (τουρκόφωνοι, Πόντιοι, Σαρακατσάνοι, Βλάχοι) εναντίον των Καυκάσιων»32. Σε άλλη έκθεση αναφέρεται ότι «το τουρκόφωνο στοιχείο στηρίζει την αντίδραση και οργιάζει» . (
Δηλαδή εκτός από τους φιλικά προσκείμενους προς το ΕΑΜ Καυκάσιους Ποντίους που ήταν όμως και πλειοψηφούσα ομάδα στην περιοχή του Κιλκίς, οι υπόλοιπες ομάδες στράφηκαν εναντίον του ΕΑΜ ) . β) Στην περιοχή της Νιγρίτας οι προσφυγικές κοινότητες, που αποτελούνταν τόσο από Θρακιώτες και Μικρασιάτες όσο και από Ποντίους, βασικά τουρκόφωνους, παρουσιάζονται περίπου ισοδύναμες πληθυσμιακά . Σύμφωνα με την απογραφή του 1928, στην περιοχή της Νιγρίτας σε σύνολο 10.611 προσφύγων οι 3.480 ήταν Μικρασιάτες, οι 3.733 Θρακιώτες και οι 2.142 Πόντιοι. Όσον αφορά το ντόπιο στοιχείο, δηλαδή των γηγενών Μακεδόνων, την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, στήριξαν μαζικά το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως σε αντίθεση με τις περισσότερες κοινότητες της επαρχίας Σιντικής και αρκετές κοινότητες της επαρχίας Σερρών που είχαν προσχωρήσει στη βουλγαρική εξαρχική εκκλησία . Για τα δεδομένα της εποχής προσχώρηση στην Εξαρχία σήμαινε την άρνηση της ελληνικής και την υιοθέτηση της βουλγαρικής εθνικής ταυτότητας. Αξιοσημείωτο δε είναι το γεγονός ότι και το Δημητρίτσι και το Στρυμονικό (Όρλιακο) με σλαβόφωνους κατοίκους είχαν παραμείνει πιστά στο Πατριαρχείο. Στην περιοχή είχαν εγκατασταθεί
επίσης και πρώην νομαδικές κτηνοτροφικές κοινότητες Σαρακατσάνων. Την εκλογική συμπεριφορά όλων αυτών των κοινοτήτων επιχειρούμε να ανιχνεύσουμε στον πίνακα που ακολουθεί, γ) Τέλος, στη Χαλκιδική εγκαταστάθηκαν κυρίως πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και αρκετά λιγότεροι Θρακιώτες. ( Από τους 18.928 πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν εκεί, 12.192 ήταν Μικρασιάτες και 5.802 Θρακιώτες, σύμφωνα με την απογραφή του 1928 ).
(37 ). Βασίλειον της Ελλάδος, Στατιστικά βουλευτικών εκλογών της 26ης Ιανουαρίου 1936, Αθήναι: Εθνικόν Τυπογραφείον, 1938, σσ. 337-8. Τα στοιχεία για την καταγωγή των κατοίκων προέρχονται από έρευνα στους Δήμους και τα Δημοτικά Διαμερίσματα της Επαρχίας Βισαλτίας Σερρών.
(38). Μικρασιάτες, Πόντιοι, Θρακιώτες.Στον παραπάνω πίνακα παραθέσαμε τις κοινότητες του Νομού Στρυμόνος για τις οποίες έχουμε πληροφορίες και για τα εκλογικά αποτελέσματα και για την καταγωγή των κατοίκων. Οι πρώτες τέσσερις (Δημητρίτσι, Στρυμονικό. Χείμαρρος, Ζευγολατιό) ανήκουν στη Βόρεια και Δυτική πλευρά. Οι τρεις επόμενες (Φλάμπουρο, Τερπνή, Θερμά) ανήκουν στη γύρω από τη Νιγρίτα περιοχή. Οι υπόλοιπες κοινότητες ανήκουν στη Νότια και Ανατολική πλευρά. Από αυτές το Χουμνικό, το Σιτοχώρι, Αχινός, Μαυροθάλασσα και Ευκαρπία είναι πεδινά, ενώ Δάφνη, το Αηδονοχώρι, το Καστανοχώρι και το Κάτω Κερδύλλιο είναι ορεινά ή ημιορεινά.
Οσον αφορά την εκλογική τους συμπεριφορά, στις πρώτες τέσσερις κοινότητες η αριστερά έχει μηδαμινή επιρροή. Κατά τα άλλα φαίνεται ότι
οι γηγενείς Μακεδόνες (ντόπιοι) ενισχύουν τα αντιβενιζελικά, ενώ οι πρόσφυγες τα βενιζελικά κόμματα. Το ίδιο «αντιβενιζελικοί» και «αντιαριστεροί» παρουσιάζονται και οι Σαρακατσάνοι. Αυτό βέβαια είναι ένα γενικό σχήμα που ισχύει χοντρικά σε ολόκληρη τη Βόρεια Ελλάδα. Από την άλλη μεριά βλέπουμε ότι στη Νότια και Ανατολική πλευρά, και ιδιαίτερα στα πεδινά καπνοπαραγωγικά χωριά, αριστερά σε ορισμένες κοινότητες παίρνει ακόμη και πλειοψηφικά ποσοστά. Δυστυχώς δεν υπάρχει ως τώρα μία συστηματική έρευνα για τους καπνεργάτες της Νιγρίτας. Είναι, ωστόσο, λογικό να υποθέσουμε ότι υπάρχει συνάφεια ανάμεσα στα αυξημένα ποσοστά της αριστεράς και της παρουσίας καπνεργατών. Φαίνεται πάντως πως επιρροή της αριστεράς παραμένει μικρή άσχετα από το εάν οι κάτοικοι ενός χωριού ήταν καπνεργάτες όχι, εκεί που υπάρχει κάποια συμπαγής, ομοιογενής σχετικά, παραδοσιακή κοινότητα, κυρίως Ποντίων οποία λειτουργεί ως ανασχετική δύναμη και δεν επιτρέπει σε μία εκσυγχρονιστική και μάλιστα ριζοσπαστική ιδεολογία να αποκτήσει ερείσματα.
Αυτή η πολιτική χαρτογράφηση της επαρχίας μας επιτρέπει να κατανοήσουμε ευκολότερα ορισμένες πλευρές της πολιτικής συμπεριφοράς των κοινοτήτων αυτών ήδη κατά τον πρώτο γύρο του Εμφυλίου Πολέμου. Για παράδειγμα τα χωριά της Β. και Δ. πλευράς (Χείμαρρος, Ζευγολατιό, Δημητρίτσι και Στρυμονικό) όπου προπολεμικά επιρροή της αριστερός ήταν μικρή, παρέμειναν μακριά από την επιρροή της και την περίοδο της Κατοχής. Στα χωριά αυτά συμπεριλαμβάνεται και το χωριό Τριάδα με τουρκόφωνους Ποντίους κατοίκους για το οποίο όμως δεν έχουμε εκλογικά αποτελέσματα αλλά μπορούμε να υποθέσουμε ότι εκεί θα υπερψηφίστηκαν τα βενιζελικά κόμματα. Αυτά τα τέσσερα χωριά και ιδιαίτερα η Τριάδα υπήρξαν
«τα προπύργια της αντίδρασης» σύμφωνα με τη φρασεολογία του ΚΚΕ από το 1943 και μετά.
Στη δε περιοχή του Κιλκίς όπου πλειοψηφία των Καυκασίων Ποντίων κατοίκων υποστήριζε το ΕΑΜ οι δυνάμεις που συγκρούστηκαν με τον ΕΛΑΣ αποτελούνταν —μαζί με τα τμήματα χωροφυλακής των Τζαμαλούκα και Μήτσου— βασικά από τουρκόφωνους Ποντίους του Δυτικού Πόντου. Χαρακτηριστικά ορισμένοι επικεφαλής τους ήταν γνωστοί με τα τούρκικα ονόματά τους (Λαζίκ, Κεπελέκ, Τσετέ-παπας) . Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξής ποσοστιαία κατανομή που προέρχεται από τις πηγές του ΚΚΕ και αφορά τη σύνθεση των «αντιδραστικών ομάδων»:
«65% τουρκόφωνοι, 15% Πόντιοι, 5% Θρακιώτες, 5% Σαρακατσάνοι, 5% Καυκάσιοι».γ) Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι εμφύλια σύγκρουση στη διάρκεια της Κατοχής ήταν αναπόφευκτη στο βαθμό που παράταξη της αριστεράς, έτσι όπως εκφραζόταν μέσα από το ΕΑΜ, ήταν αδύνατο να εκφράσει κοινότητες οι οποίες είχαν εξαρχής αρνητική προδιάθεση απέναντι σε οποιαδήποτε ριζοσπαστική πολιτική πρόταση. Ακόμη περισσότερο, ηγεμονική τακτική του ΕΑΜ θα οδηγούσε κι εδώ όπως και σε άλλες περιοχές στην ένοπλη αντίδραση. Κι όμως, στην περιοχή της Νιγρίτας τουλάχιστον, μέχρι την έναρξη των
ένοπλων συγκρούσεων το Σεπτέμβριο του 1943, φαίνεται πως το ΕΑΜ είχε επιτύχει να εντάξει στις γραμμές του την πλειοψηφία των κοινοτήτων του τότε Νομού Στρυμόνος, ακόμη και ορισμένους από τους ακραίους αντικομμουνιστές Ποντίους Μπαφραλήδες . Μάλιστα, πριν ακόμη ιδρυθεί το ΕΑΜ, το Γραφείο Περιοχής Μακεδονίας του ΚΚΕ (Μακεδονικό Γραφείο), είχε ιδρύσει στις αρχές του καλοκαιριού του ’41 την αντιστασιακή οργάνωση «Ελευθερία» και στα πλαίσια της οργάνωσης αυτής είχε ξεκινήσει σειρά επαφών στη Μακεδονία με σκοπό την έναρξη ένοπλου αγώνα. Στα τέλη Αυγούστου του ’41 στο χωριό ΄Αμπελοι της Νιγρίτας είχε γίνει συνάντηση στην οποία συμμετείχαν όλοι οι μετέπειτα αντίπαλοι στη διάρκεια του πρώτου γύρου του Εμφυλίου Πολέμου,
ακόμη και οπλαρχηγοί που τελικά όχι μόνο δεν έκαναν αντίσταση αλλά εξοπλίστηκαν από τους Γερμανούς με σκοπό να χτυπήσουν το ΕΑΜ. Συγκεκριμένα στη συνάντηση αυτή συμμετείχαν εκτός από τον Απόστολο Τζανή του Μακεδονικού Γραφείου, ο υπομοίραρχος χωροφυλακής, Κ. Μήτσου και Π. Κουτρίδης, που αργότερα εντάχθηκαν στην ΠΑΟ, ο Απ. Ζαπρούδης (Παπούλιας), τοπικός προύχοντας αρχηγός ενόπλου τμήματος που αργότερα συνεργάστηκε με τους Γερμανούς, ο Χρ. Κοσμίδης, αργότερα διοικητής του 21ου Συντάγματος ΕΑΑΣ Σερρών καθώς και εκπρόσωποι των Μπαφραλήδων Ποντίων της περιοχής . ( Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι Τζανής του Μακ. Γραφείου, που σκοτώθηκε στη διάρκεια των γεγονότων της Δράμας, τον Οκτώβριο του 1941, είχε κατηγορηθεί από την κομματική καθοδήγηση του ΚΚΕ ως «σεχταριστής» ) . Η συνάντηση τελικά δεν απέδωσε τα αναμενόμενα και καθένας από τους μετασχόντες πήρε το δικό του δρόμο. Βλέπουμε, ωστόσο, ότι
στην αρχή της Κατοχής υπήρξε τουλάχιστον τόσο διάθεση όσο και αμοιβαία εμπιστοσύνη για μία συζήτηση για την ανάληψη κοινής δράσης ακόμη και μεταξύ κομμουνιστών και εκπροσώπων των δυνάμεων καταστολής του μεταξικού καθεστώτος. Η συζήτηση αυτή δεν ήταν η τελευταία. Ακόμη και το Σεπτέμβριο του 1943 έγιναν αρκετές συναντήσεις μεταξύ εκπροσώπων του ΕΛΑΣ και των Μπαφραλήδων που όντας οργανωμένοι σε ένοπλα σώματα ήδη από την εποχή εγκατάστασής τους στη Μακεδονία, αποτελούσαν ένα αξιόμαχο ένοπλο υποκείμενο. Τι δεν πήγε καλά στις συζητήσεις αυτές, οπότε οδηγηθήκαμε στις ένοπλες συγκρούσεις, δεν είμαστε
σε θέση να γνωρίζουμε.
Σε μία έκθεση, ωστόσο, της ΠΕ Νιγρίτας του ΚΚΕ που αφορά ακριβώς αυτό το θέμα, την «υπόθεση των Μπαφραίων του Νομού Στρυμόνος», γίνεται
λόγος για
λάθη στην προσπάθεια πλησιάσματος των τουρκόφωνων της Νιγρίτας που χαρακτηρίζονται ως «σεκταριστικά». Πέρα από αυτό υπάρχει και μία καταγγελία ενός χωρικού από το χωριό Λυγαριά κοντά στο Δημητρίτσι, οποία προφανώς μέσω κάποιας τοπικής οργάνωσης του ΚΚΕ διοχετεύτηκε στο Μακεδονικό Γραφείο. Σύμφωνα με αυτήν: «ολόκληρη περιοχή της Νιγρίτας στην αρχή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα είχε ενταχθεί στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Ωστόσο, σήμερα (Γενάρης 1944) τα περισσότερα χωριά αυτομολούν στην ΠΑΟ». Αυτό κατά τον χωρικό οφείλεται στην
αυταρχική συμπεριφορά των φρουρών του ΕΛΑΣ στα χωριά και την αλαζονική συμπεριφορά των μελών του ΕΑΜ προς τους χωρικούς . Παρ’ όλο που ΠΕ Νιγρίτας του ΚΚΕ, ανασκευάζει μία προς μία όλες τις κατηγορίες που αναφέρονται στην καταγγελία,
παραδέχεται τελικά ότι έγιναν λάθη «αριστερού και δεξιού χαρακτήρα». Για παράδειγμα, είχαν εκτελεστεί αθώοι από τον ΕΛΑΣ, ενώ άλλοι που είχαν διαπράξει εγκλήματα αφέθηκαν ελεύθεροι . Έχουμε έτσι την άμεση παραδοχή από την πλευρά του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ότι έχουν γίνει λάθη σε ό,τι αφορά την προσέγγιση των ενόπλων χωρικών και ιδιαίτερα των Μπαφραλήδων Ποντίων. Παρατηρείται λοιπόν μία διαφορά ανάμεσα στις διακηρύξεις του ΕΑΜ και την πρακτική των οργανώσεών του, διαφορά οποία χαρακτηρίζει, κατά τη γνώμη μου, την τακτική του κινήματος ολόκληρο το διάστημα της Κατοχής με αποτέλεσμα αυτό να παρουσιάζεται άλλοτε ως ευρύ εθνικό απελευθερωτικό και άλλοτε ως στενά αριστερό, δηλαδή «σεχταριστικό» . ( Τις ίδιες επισημάνσεις φαίνεται να κάνει και οξυδερκέστατος αξιωματικός της ΠΑΟ, Ανχης MX Αρχ. Αργυρόπουλος σε έκθεσή του προς την οργάνωση με ημερομηνία 1.10.1943 ) . Έτσι, δυσπιστία που ούτως άλλως υπήρχε ήδη από την εποχή του Μεσοπολέμου, μεγάλωσε και έστρεψε τις κοινότητες αυτές προς τους Γερμανούς και εναντίον του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Και μάλιστα σε μία περίοδο (αρχές του ’44) κατά την οποία ο ΕΛΑΣ είχε καταφέρει να επιβληθεί στις εμφύλιες συγκρούσεις εναντίον της ΠΑΟ.
Άσχετα πάντως από το ειλικρινές, απ’ ό,τι δείχνουν τα πράγματα, ενδιαφέρον του ΕΑΜ-ΕΑΑΣ να προσεγγίσει —με σκοπό βέβαια να τους εντάξει
στις γραμμές του— τους τουρκόφωνους Πόντιους χωρικούς, αυτό που δεν φαίνεται να αμφισβητείται είναι στάση του απέναντι στην ΠΑΟ. Σε όλες τις περιπτώσεις που γνωρίζουμε στην περιοχή που εξετάζουμε,
ο ΕΛΑΣ αντιμετώπισε εξαρχής τα τμήματα της ΠΑΟ ως εχθρικά. Την ίδια ωστόσο τακτική φαίνεται πως ακολούθησαν και οι ένοπλοι της ΠΑΟ. Σε καμία περίπτωση δε διαφαίνεται όχι απλώς σκέψη για συνεργασία αλλά ούτε καν προσπάθεια υιοθέτησης ενός ειρηνικού modus vivendi μεταξύ των ενόπλων τμημάτων των δύο οργανώσεων.
Η ευθύνη επομένως δεν βαραίνει μόνο την πλευρά της αριστεράς. Δεδομένη ήταν δυσπιστία αν όχι και εχθρότητα απέναντι στο ΚΚΕ, τόσο των αξιωματικών του στρατού και της χωροφυλακής που είχαν οργανωθεί στην ΠΑΟ, όσο και των τοπικών οπλαρχηγών και ιδιαίτερα των Μπαφραλήδων Ποντίων.
Είχαν σημειωθεί όμως και επιθετικές ενέργειες της ΠΑΟ εναντίον του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, όπως αυτή από το τμήμα του λοχαγού Αθ. Σκόρδα στη Χαλκιδική που διέλυσε εν τη γενέσει του τμήμα του ΕΛΑΣ . Αλλά και οι ένοπλοι Μπαφραλήδες υπό την καθοδήγηση της ΠΑΟ επιτέθηκαν το Σεπτέμβριο εναντίον των οργανώσεων του ΕΑΜ στην περιοχή της Νιγρίτας κι έφτασαν μάλιστα να απειλήσουν την ύπαρξη του ίδιου του τάγματος του ΕΛΑΣ στην περιοχή .
Μάλιστα, η σκληρότητα με την οποία αντιμετωπίστηκαν οι οργανωμένοι στο ΕΑΜ χωρικοί έχει μείνει ακόμη χαραγμένη στη μνήμη των ανθρώπων της περιοχής. Η ύπαρξη σαφών οδηγιών της καθοδήγησης της οργάνωσης για αποφυγή συγκρούσεων με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ,
όπως αυτές τουλάχιστον προκύπτουν από τα έγγραφα που δημοσιεύονται στο βιβλίο του Π. Παπαθανασίου , έρχονται σε ευθεία αντίθεση με τις παραπάνω ενέργειες αλλά και με άλλες σε άλλα μέρη της Μακεδονίας όπως τα γεγονότα των Ιμέρων Κοζάνης κ.ά. ( Πρόκειται για την εκτέλεση επτά μελών του ΕΑΜ μεταξύ των οποίων και τριών μελών του Μακεδονικού Γραφείου από τμήμα της ΠΑΟ με επικεφαλής τους Μιχαήλ Παπαδοπούλο (Μιχάλαγα), τον Μιχαήλ Πεχλιβανίδη και τον ταρχη Χρ. Παπαβασιλείου ).
Μία άλλη παράμετρος που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι το γεγονός ότι τα, κατά την αριστερή φρασεολογία της εποχής, «προπύργια της αντίδρασης» στη Νιγρίτα, χωριά Τριάδα, Ζευγολατιό, Χείμαρρος, είχαν υποστεί αντίποινα από τις γερμανικές αρχές κατοχής τον Οκτώβριο του 1941 για τη δράση των αριστερών ανταρτών των πρώτων αντιστασιακών ομάδων στην περιοχή . Να σημειωθεί ότι στα χωριά αυτά δεν είχαν σημειωθεί ένοπλες επιθέσεις ανταρτών ούτε κάτοικοί τους είχαν συμμετάσχει σε αυτές σε άλλες περιοχές. Προφανώς υπέστησαν αντίποινα λόγω του γεγονότος ότι κάτοικοί τους είχαν φυλαγμένο οπλισμό στα σπίτια τους. Αυτό και μόνο το γεγονός είναι ικανό να εξηγήσει την κατοπινή στάση τους ενάντια σε κάθε ανταρτική αντικατοχική ενέργεια στην περιοχή . Κι εξαιτίας της στάσης τους αυτής οι κοινότητες Χείμαρρος, Τριάδα και Ζευγολατιό αντιμετωπίστηκαν εξαρχής εχθρικά από τον ΕΛΑΣ με αποτέλεσμα ο κύκλος της βίας και του αίματος, αντί να κλείνει, να ανανεώνεται συνεχώς. Η λέξη τραγωδία ίσως να είναι μόνη που μπορεί να αποδώσει αυτή την κυκλική ανατροφοδότηση της βίας.
ΣυμπεράσματαΣυμπερασματικά θα μπορούσε να πει κανείς ότι πρώτος γύρος του Εμφυλίου Πολέμου στη γερμανοκρατούμενη πλευρά της Αν. Μακεδονίας οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην τακτική τόσο του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ όσο και της ΠΑΟ που οδηγούσε, αν δεν επεδίωκε εξαρχής, τη σύγκρουση. Κατά δεύτερο λόγο, οι προπολεμικές πολιτικές διαφορές των διαφορετικών κοινοτήτων που γεννούσαν την αμοιβαία δυσπιστία δεν κατέστη δυνατό να γεφυρωθούν κάτω από την ξένη κατοχή αλλά και την απειλή απώλειας εθνικού εδάφους μετά την είσοδο βουλγαρικού στρατού στη γερμανοκρατούμενη Μακεδονία. Σ’ αυτό συνετέλεσαν και τα γερμανικά αντίποινα του Οκτωβρίου 1941 σε βάρος αθώων κατοίκων για τη δράση των αριστερών ανταρτών στην περιοχή. Τέλος, τα λάθη της Εαμικής καθοδήγησης αλλά και στάση των τοπικών ηγητόρων της ΠΑΟ έκαναν την ένοπλη σύγκρουση στην περιοχή που εξετάζουμε αναπότρεπτη. Η σύγκρουση αυτή μπορεί να έληξε πρόσκαιρα το Δεκέμβριο του 1943 με την επικράτηση του ΕΛΑΣ και τη διάλυση των ένοπλων τμημάτων της ΠΑΟ, οδήγησε όμως την πλευρά των ηττημένων στο να επιζητήσουν τον εξοπλισμό τους από τους Γερμανούς γεγονός που δεν στοίχισε μόνο στην υπόθεση της Εθνικής Αντίστασης, αλλά πολύ περισσότερο πολλές καταστροφές και δεινά στους κατοίκους της περιοχής, ανοίγοντας πληγές που ακόμη και σήμερα δεν έχουν επουλωθεί.
